Περίληψη / Summary
Doseva Iva, Πρωτοβυζαντινός άμβωνας στο έδαφος της σύγχρονης Βουλγαρίας: δείγματα και προσαρμογές
Ο άμβωνας, εξελισσόμενος στην Κωνσταντινούπολη με βάση δείγματα από διάφορα μέρη του κόσμου της Ύστερης Αρχαιότητας, απέκτησε σημαντική σημασία στο εσωτερικό των πρωτοβυζαντινών εκκλησιών και, αντίστοιχα, στη λειτουργική τελετουργία. Από μόνη της, η κατανομή των αμβώνων στις επαρχίες αποτελεί απόδειξη της επιρροής της Κωνσταντινούπολης - άμεσα ή έμμεσα μέσω άλλου κέντρου της αυτοκρατορίας. Οι ιδιαιτερότητες της μορφής ενός συγκεκριμένου άμβωνα, της θέσης του στο εσωτερικό και της συσχέτισής του με τα άλλα λειτουργικά στοιχεία του ιερού χώρου αποτελούν σημαντικές ενδείξεις από την άποψη αυτή.
Η παρούσα μελέτη αναλύει τα αρχαιολογικά δεδομένα σχετικά με τον άμβωνα στο πλαίσιο του εσωτερικού των εκκλησιών των πρωτοβυζαντινών επαρχιών που βρίσκονται στο έδαφος της σημερινής Βουλγαρίας - σε τμήματα των επισκοπών της Θράκης, της Δακίας και της Μακεδονίας. Οι άμβωνες με δύο αντικριστές κλίμακες κατά μήκος του κεντρικού άξονα του κυρίως ναού είναι αποτέλεσμα της έντονης κωνσταντινουπολίτικης επιρροής, κυρίως κατά μήκος της δυτικής ακτής της Μαύρης Θάλασσας. Στην ενδοχώρα, η εμφάνιση των αμβώνων συνόδευσε τη διαδικασία ανάπτυξης του ιερού και άλλων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, τα οποία κατ' αρχήν διέφεραν από την οργάνωση του εσωτερικού των εκκλησιών της πρωτεύουσας. Οι ιδιαιτερότητες αυτές είναι χαρακτηριστικές για το Ανατολικό Ιλλυρικό (σημερινή Ελλάδα). Σε ορισμένες περιπτώσεις ο άμβωνας μετατοπίζεται κατά πλάτος από τον κεντρικό άξονα του κυρίως ναού, μια ιδιαιτερότητα που επίσης αναπτύχθηκε στο Ανατολικό Ιλλυρικό.
Ένας άμβωνας με μία σκάλα εμφανίζεται σε τρεις εκκλησίες - αντίστοιχα στη Δακία (η γνωστή ως εκκλησία του Stag κοντά στο Pirdop), στη Πρώτη Μακεδονία (η εκκλησία κοντά στο χωριό Mikrevo) και στη Θράκη, στην αστική περιοχή της Οδησσού (η εκκλησία στην τοποθεσία Dzhanavar Tepe). Το πρότυπό του είναι το συριακό βήµα. Οι άμβωνες στην επαρχία Πρώτης Μακεδονίας και Δακίας σχετίζονται με τη Θεσσαλονίκη, όπου δημιουργήθηκε ο τύπος αυτός, ενώ ο άμβωνας από την περιοχή της Οδησσού στη Θράκη είναι συνέπεια της μαζικής συριακής παρουσίας εκεί. Με άλλα λόγια, η συριακή επιρροή στην Πρώτη Μακεδονία και τη Δακία ήταν έμμεση, ενώ στη Θράκη άμεση. Τα αποτελέσματα είναι παρόμοια, αλλά ανεξάρτητα το ένα από το άλλο.
Η γενική διαφοροποίηση από το κωνσταντινουπολίτικο πρότυπο είναι η έλλειψη σολέα, πιθανώς με μία εξαίρεση (η εκκλησία κοντά στο Mikrevo). Η χρήση του σολέα είχε σταδιακά μειωθεί στις περισσότερες από τις εκκλησίες που εξετάστηκαν, καθώς, σύμφωνα με την ελληνική παράδοση, η πρόσβαση των λαϊκών περιοριζόταν στα κλίτη και ο κυρίως ναός λειτουργούσε έτσι ως ένας τεράστιος σολέας.
Η ακανόνιστη κατανομή των αμβώνων στις επαρχίες μπορεί να εξηγηθεί με τον διαφορετικό βαθμό επαφής των επιμέρους περιοχών. Οι πολιτιστικοί δεσμοί που αντικατοπτρίζει ένας συγκεκριμένος άμβωνας θα μπορούσαν να τοποθετηθούν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κατά την ανάλυση μιας αντίστοιχης εκκλησίας ή αντίστροφα.
Evolved in Constantinople on the basis of samples from different parts of the world of Late Antiquity, the ambo acquired considerable importance in the interior of Early Byzantine churches and, respectively, in the liturgical rite. In itself, the distribution of ambos in the provinces is evidence of the influence of Constantinople – directly or indirectly through another centre in the empire. The peculiarities of form of a given ambo, of its location in the interior and its correlation to the other functional elements of the sacred space are important indicators in this respect.
This study analyses the archaeological data about ambos in the context of the interior of churches in the Early Byzantine provinces found on the territory of contemporary Bulgaria – in parts of the dioceses of Thracia, Dacia and Macedonia. Ambos with two opposite stairways along the central axis of the nave are the result of the strong Constantinopolitan influence, mainly along the West Pontic coast. In the hinterlands, the emergence of ambos accompanied the process of development of the sanctuary and other specific features, all of which on principle differed from the organization of the interior of the churches in the capital. These peculiarities are characteristic of Eastern Illyricum (today Greece). In some cases the ambo is shifted aside from the central axis of the nave, which is also a peculiarity which developed in Eastern Illyricum. An ambo with one stairway appears in three churches – respectively in Dacia (the known as Stag’s church near Pirdop), in Macedonia Prima (the church near Mikrevo village) and in Thracia, in the urban territory of Odessos (the church at Dzhanavar Tepe locality). Its prototype is the Syrian bema. The ambos in the province of Macedonia Prima in Dacia are related to Thessalonike, where this type was created, while the ambo from the area of Odessos in Thracia is the consequence of mass Syrian presence there. In other words, Syrian influence in Macedonia Prime and Dacia was indirect, while in Thracia it was direct. The results are similar, but independent of one another.
The general distinction from the Constantinopolitan prototype is the lack of the soleas, probably with one exception (the church near Mikrevo). The usage of soleas had gradually declined in most of the churches discussed as, according to the Greek tradition, the access of laymen was restricted to the aisles and the nave thus functioned as an enormous solea.
The irregular distribution of the ambos in the provinces can be explained with the different degree of contacts of the individual regions. The cultural ties which a certain ambo reflects could be placed in a wider context at the analysis of a respective church or vice versа.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου