9.5 Μονή Αγίων Θεοδώρων, Perushtitsa / Monastery of Sts Theodores, Perushtitsa

Μονή Αγίων Θεοδώρων. Τα ερείπια της μονής κατά τη δεκαετία του 1920.

Η μονή των Αγίων Θεοδώρων Τήρωνος και Στρατηλάτου βρίσκεται 6-7 χιλιόμετρα νότια της Perushtitsa, στις πλαγιές της Ροδόπης. Το μέρος είναι περιτριγυρισμένο από απόκρημνους βράχους, σε άμεση γειτνίαση βρίσκονται τα ερείπια του φρουρίου της Peristitsa, που χτίστηκε τον 11ο-12ο αιώνα.
Η τοπική ιστορική μνήμη συνδέει τη δημιουργία τόσο του μοναστηριού όσο και του φρουρίου με την περίφημη Κόκκινη Εκκλησία, που χρονολογείται από τον 4ο-7ο αιώνα. Η ίδρυση της μονής θα πρέπει να χρονολογηθεί μεταξύ του 8ου και του 12ου αιώνα. Το πρωιμότερο όριο είναι σύμφωνο με τη χρονολόγηση της Κόκκινης Εκκλησίας, και το εγγύτερο βασίζεται σε αναφορά της Άννας Κομνηνής στην Αλεξιάδα, σχετικά με μια μεγάλης κλίμακας κατασκευή μονών στους πρόποδες της Ροδόπης, που πραγματοποιήθηκε από τον πατέρα της, αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό (1081-1118).
Η ύπαρξη της μονής τον 13ο-14ο αιώνα είναι βέβαιη από τα αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά λείπουν συγκεκριμένες πληροφορίες για την ιστορία της κατά την περίοδο αυτή.
Κατ᾽ αναλογία προς την τύχη άλλων μονών σε βουλγαρικά εδάφη, πιστεύεται ότι η μονή των Αγίων Θεοδώρων καταστράφηκε κατά την οθωμανική εισβολή και εγκαταλείφθηκε για κάποιο χρονικό διάστημα. Αυτό που είναι γνωστό είναι ότι τον 16ο-17ο αιώνα ο χώρος αναστηλώθηκε και αντιπροσώπευε για άλλη μια φορά ένα κέντρο πνευματικής ζωής. Η πιο πολύτιμη απόδειξη αυτού είναι το Perushten Paterik, ένα από τα πρώτα σλαβικά παραδείγματα αυτού του είδους μονοαστικής γραμματείας, που χρονολογείται περίπου από το 1356-1375.
Μια άλλη πηγή για την ιστορία της μονής αυτής της περιόδου είναι το Zografski pomenik (δίπτυχα μνημόνευσης). Περιέχει ονόματα προσώπων που καταγράφηκαν για να μνημονεύονται κατά τη θεία Λειτουργία στη μονή Ζωγράφου στο Άγιον Όρος κατά την περίοδο από το 1527 έως το 1728 (Ivanov 1970: 489-524). Μεταξύ των ονομάτων από τη Φιλιππούπολη συγκαταλέγονται τέσσερα από τη μονή των Αγίων Θεοδώρων, καθώς και έξι άτομα από το χωριό Perushtitsa. Αυτή η μεγάλη ομάδα ονομάτων ανήκει σε αυτά που καταγράφηκαν μέχρι το 1706 και μαρτυρά τις συχνές επισκέψεις των μοναχών και λαϊκών της Perushtitsa στο Άγιο Όρος τον 16ο - αρχές 18ου αιώνα.
Στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα και ιδιαίτερα στον 18ο αιώνα, η μονή αναδείχθηκε σε ένα από τα σεβαστά πνευματικά κέντρα της περιοχής, καθιστώντας το ένα από τα λεγόμενα Οκτώ μοναστήρια της μητρόπολης Φιλιππουπόλεως.
Πλούσιοι και μη, Χριστιανοί από τη Φιλιππούπολη, τον Στενίμαχο, το Κριτσίμ και άλλους οικισμούς της περιοχής συνέταξαν διαθήκες και δώρισαν χρήματα και περιουσίες στη μονή. Οι ευεργέτες της μονής ήταν Βούλγαροι και Έλληνες. Ιδιαίτερα συχνά μεταξύ των δωρητών βρίσκουμε γυναικεία ονόματα.
Στα τέλη του 18ου αιώνα, η μονή είχε δύο μετόχια – ένα στο ίδιο το χωριό Perushtitsa και ένα δεύτερο στη γειτονιά Μαράς της Φιλιππούπολης. Τα δύο μετόχια είχαν μεγάλη περιουσία, συμπεριλαμβανομένου του δικού τους μύλου. Ωστόσο, η μονή δεν ήταν μεγάλη και ο αριθμός των μοναχών ήταν περιορισμένος.
Η εχθρότητα των φανατικών μουσουλμανικών στοιχείων εναντίον του χριστιανικού καθιδρύματος οδήγησε σε αρκετές επιθέσεις και πυρπολήσεις της μονής. Η πρώτη, για την οποία υπάρχουν πολύ περιορισμένες πληροφορίες, ήταν το 1657, αλλά λίγο αργότερα η αδελφότητα ανέκαμψε από την καταστροφή. Από την άλλη πλευρά, αξίζει να τονιστεί ότι οι Μουσουλμάνοι συχνά απέδιδαν φόρο τιμής στο μοναστήρι και μερικές φορές παρείχαν υλική βοήθεια σε περίπτωση ανάγκης. 
Η αναρχία που μαινόταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στα τέλη του 18ου αιώνα είχε σοβαρό αντίκτυπο στην περιοχή της Ροδόπης. Μια ιστορία της μονής αναφέρει νέα καταστροφή από τους Κιρτζαλήδες, με επικεφαλής τον Μεχμέτ Σινάπ, μεταξύ 1778 και 1795. Η μονή ανέκαμψε με δυσκολία από την καταστροφή στα τέλη του αιώνα και στις αρχές του επόμενου 19ου αιώνα. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, δεν υπήρχαν δυνάμεις και μέσα για την αποκατάστασή της. 
Στο έργο του φιλιππουπολίτη ιερέα Κωνσταντίνου Οικονόμου, Εγχειρίδιον περί της επαρχίας Φιλιππουπόλεως, που εκδόθηκε το 1819 στη Βιέννη, αναφέρεται ότι η μονή Perushtitsa υφίστατο ως μοναστήρι, αλλά καταστράφηκε και παραμένει ερείπιο.
Η ανακαίνιση της μονής ξεκίνησε το 1821-1822 με πρωτοβουλία και με ζήλο του τζορμπατζή της Perushtitsa, Ηλία Πομακούλου, κατοίκου από το χωριό Churen. Η άδεια για την κατασκευή ελήφθη με τη βοήθεια του μουσουλμάνου Κουλ Χασάν από το κοντινό χωριό Ustina. Τα επόμενα χρόνια συνδέθηκαν με πολλά χρέη και οικονομικές δυσκολίες για τους ηγουμένους, την αδελφότητα και τους διαχειριστές. Μεγάλες πιέσεις ασκήθηκαν από δανειστές, κυρίως από ισχυρούς Τούρκους από το Τατάρ-Παζαρτζίκ.
Ο κώδικας της μητρόπολης Φιλιππουπόλεως περιέχει πολλές πληροφορίες για την ανησυχητική οικονομική κατάσταση της μονής μετά την αποκατάστασή της. Μέχρι τα τελευταία έγγραφα που καταχωρήθηκαν στον κώδικα το 1841, το χρέος της μοναστικής αδελφότητας συνέχισε να αποτελεί σοβαρό πρόβλημα για τη μητρόπολη. Ωστόσο, οι Χριστιανοί από τις γύρω περιοχές δεν εγκατέλειψαν το πνευματικό τους κέντρο. Εκτός από την προσωπική εργασία, ορισμένοι κάτοικοι της Perushtitsa δώρισαν ακόμη και τούβλα και κεραμίδια από τα σπίτια τους για να βοηθήσουν στην κατασκευή. Τελικά, το έργο τους στέφθηκε με επιτυχία. 

Στα μέσα του 19ου αιώνα, οι Άγιοι Θεόδωροι ήταν ένα όμορφο, αν και σχετικά μικρό, μοναστηριακό συγκρότημα με διώροφα κτίρια κατοικιών για τους μοναχούς και τους επισκέπτες της μονής. Υπήρχαν ειδικά δωμάτια για τους εκπροσώπους των συντεχνιών της Φιλιππούπολης, για τους κατοίκους της Perushtitsa κ.λπ. Η αυλή ήταν ορθογώνια, διαστάσεων 50x55 μ., και έχει δύο εισόδους - τη δυτική κύρια και την ανατολική, προς το ρέμα και την πηγή. Είχε κατασκευαστεί ένα σιντριβάνι στην πηγή του νερού. Ένας λιθόστρωτος δρόμος είχε κατασκευαστεί κατά μήκος του ελικοειδούς ορεινού δρόμου από την Perushtitsa προς το μοναστήρι. Στη θέση της παλιάς, ήδη στενής εκκλησίας της μονής, ξεκίνησε η κατασκευή νέου ναού διαστάσεων 16 x 8,5 μ.
Στη δεκαετία του 1860 ο δάσκαλος της Perushtitsa, Ντίμιταρ Λάτσκοφ, συνέγραψε την ιστορία της μονής, αλλά το χειρόγραφο κάηκε κατά την καταστροφή του οικισμού το 1876.
Η σημασία της μονής στην ειρηνική συνύπαρξη των κατοίκων της Perushtitsa πριν από το 1876 ήταν πολύ μεγάλη, ιδιαίτερα κατά τον εορτασμό των Αγίων Θεοδώρων, το πρώτο Σάββατο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Ωστόσο κατά την επανάσταση των κατοίκων της Perushtitsa, τον Απρίλιο του 1876, οι Τούρκοι πυρπόλησαν και κατέστρεψαν πλήρως τη μονή.
Ο τελευταίος μοναχός από το μοναστήρι, ο πατέρας Λεόντιος, παρέμεινε να υπηρετεί ως εφημέριος μετά την απελευθέρωση στη μόνη σωζόμενη εκκλησία στην Perushtitsa, τον «Άγιο Αθανάσιο». Στο τέλος της ζωής του, μετακόμισε σε άλλο μοναστήρι και η περιουσία της μονής δωρήθηκε στον δήμο Perushtitsa για να εξυπηρετήσει την οικονομική ανάκαμψη του οικισμού.
Τη λεηλασία και πυρπόληση της μονής ήλθε να αποτελειώσει η χρόνια εγκατάλειψή της. Αν και κατά το 1920 ήταν εμφανή αρκετά οικοδομικά της στοιχεία, σήμερα πλέον δεν διακρίνεται σχεδόν κανένα ίχνος της.

Πηγή

Христов Димитър, Перущенският манастир "Св. св. Теодор Тирон и Теодор Стратилат" (кратка история)

Βιβλιογραφία (ενδεικτική, κατά χρονολογική σειρά)

• Лачков Д., Кратко изследване на бивший град Драговец. 3:112–115. Гайда 1866.

• Максим митр.Пловд. Автобиография и спомени. София 1930. 

• Αποστολίδης Μ., «Η Ιερά της Φιλιππουπόλεως Μητρόπολις και οι κώδικες αυτής» ,ΑΘΛΓΘ 4 (1937-1938), σ. 3-42.
• Αποστολίδης Μ., «Η Ιερά της Φιλιππουπόλεως Μητρόπολις και οι κώδικες αυτής», ΑΘΛΓΘ 5 (1938-1939), σ. 1-86.

• Гръцки кодекс на Пловдивската митрополия. София 1949.
• Snegarov I., «Grutski kodeks na Plovdivskata mitropoliya» , Sbornik na ΒΑΝ 41/2, Sofia 1949.

• Савов свещеник Славч., «Перущенският манастир „Св. Тодор». Църковен вестник. 22:4–6. 1960. 

• Гълъбов К., Въстанието на героична Перущица. София: Народна просвета. 1965.

• Иванов Й., Български старини из Македония. София 1970.

• Балчев В., «Родопската Света гора и Перущинският манастир “Св. Св. Теодор Стратилат и Теодор Тирон”», в: Дроснева Е. Перущица – гласове от миналото, настоящето и бъдещето. Vol. 2. Пловдив: Народна библиотека „Иван Вазов“; с-ци 19–29. 1999.

• Λέκκου Π. , Οι μονές της Βόρειας και της Ανατολικής Θράκης, σ. 247-248.

• Ζήκος Νίκος – Τσουρής Κώστα – Παυλικιάνοφ Κύριλλος, Τα μοναστήρια του Στρυμόνα και της Ροδόπης. Άγιον Όρος (2008).