17.3 Μονή Αγίων Αποστόλων και Δυσμοιρίων Μαρτύρων, Σωζόπολη / Monastery of Sts Apostles and of the 20.000 Martyrs of Nicomedia, Sozopol

Η μονή των Αγίων Αποστόλων και των Δισμυρίων Μαρτύρων (της Νικομήδειας) αποτελεί την τρίτη μονή που μνημονεύεται στην Σωζόπολη. Υπάρχει μόνο μια αναφορά της, στο χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου (1363). Εκεί αναφέρεται ότι η μονή ανηγέρθη από τον Αθανάσιο Παλαιολόγο, είχε στην δικαιοδοσία της τους Αρμένιους της περιοχής και κατείχε διάφορα κτήματα. Με το χρυσόβουλλο του ο αυτοκράτορας επικύρωνε το δικαίωμα της μονής επί των Αρμενίων και κατοχύρωνε την κτηματική περιουσία της. Όριζε, επίσης, να μένει ανενόχλητη από τους άρχοντες της πόλης και τους φοροεισπράκτορες, απαλλάσσοντάς την από φόρους, όπως το "αερικό" και το "αβιωτίκιο". 

Στο δεύτερο μέρος του χρυσόβουλλου υπάρχει διαφοροποίηση, αφού η μονή δίδεται ως μετόχιο στην μονή του Καλέως. Καμία άλλη πληροφορία δεν υπάρχει για την μονή. 

Πρόβλημα αποτελεί και η τοποθεσία της μονής. Στο χρυσόβουλλο δεν υπάρχει καμία διευκρίνιση, παρά μόνο αναφέρεται "η κατά τήv Σωζόπολιv σεβασμία μοvή ... ''. 

Δύο υποθέσεις μπορούν να διατυπωθούν: α. Η μονή βρισκόταν στο τρίτο νησάκι της Σωζόπολης και β. βρισκόταν μέσα στην πόλη. Αναφορικά με το τρίτο νησάκι (Άγιος Πέτρος ή Sveti Petre) πρέπει να σημειωθεί ότι πρόκειται, μάλλον, περί βραχονησίδας, στα ανατολικά του Μεγάλου νησιού (του Αγίου Ιωάννη) και είναι το μικρότερο από τα τρία και το πλέον απομακρυσμένο από την ακτή. Πίσω του διακρίνονται οι κορυφές του Αίμου και σ' αυτό μετριάζεται η ορμή των κυμάτων του Εύξεινου Πόντου, πριν φτάσουν στο λιμάνι της πόλης. Η νησίδα είναι ακατοίκητη και δεν υπάρχουν ίχνη από κτίσματα παλαιότερων εποχών. Επειδή τα δύο άλλα νησιά απέκτησαν τα ονόματά τους από τις μονές που ανηγέρθησαν επ' αυτών, φαίνεται πιθανό το όνομα της νησίδας να οφείλεται στην ύπαρξη σ' αυτή της μονής των Αγίων Αποστόλων (χωρίς να ξεκαθαρίζεται, αν επρόκειτο για τους 12 Αποστόλους ή τους Αγίους Πέτρο και Παύλο). Το όνομα, βέβαια, της νησίδας είναι Άγιος Πέτρος και όχι Άγιοι Απόστολοι. Πολλές φορές, όμως, οι Άγιοι Πέτρος και Παύλος (αν υποθέσουμε ότι η μονή τιμώνταν επ' ονόματί τους), ονομάζονται, απλά, Άγιοι Απόστολοι. Έτσι, δεν αποκλείεται το όνομα της νησίδας (Άγιος Πέτρος) να οφείλεται στη μονή, που κάποτε επ' αυτού υφίστατο, αν, βέβαια, δεχτούμε, ότι χάρη συντομίας, από την ονομασία εξέπεσε το όνομα του Αγίου Παύλου. 

Κάτι παρόμοιο συνέβη με την μονή των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης, που έδωσε το όνομά της στο νησί, το οποίο οι Σωζοπολίτες αποκαλούσαν Αη Κήρυκο, παραλείποντας το όνομα της Αγίας Ιουλίττης. Βεβαίως, η θεωρία αυτή στηρίζεται σε πολλές υποθέσεις και γι' αυτό αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη. 

Η δεύτερη θεωρία ταυτίζει την μονή των Αγίων Αποστόλων με τον ομώνυμο ναό, που υπήρχε στη Σωζόπολη. Πρέπει να σημειωθεί, ότι η υπόθεση αυτή παρουσιάζεται πιο κοντά στην πραγματικότητα, λόγω της ύπαρξης του ναού, ενδεχομένως να πρόκειται για το παλιό Καθολικό. Βέβαια, η αναφορά του χρυσόβουλλου "η κατά τήv Σωζόπολιν σεβασμία μονή ... " δεν σημαίνει υποχρεωτικά ότι η μονή βρισκόταν μέσα στην πόλη, αλλά κάπου στην ευρύτερη περιοχή της Σωζόπολης, έτσι, για άλλη μια φορά δεν μπορεί να αποκλειστεί, με βεβαιότητα, η πρώτη θεωρία. Καμία άλλη αναφορά ή ίχνος δεν διασώζεται για την μονή. 

Πηγή

• Λέκκου Παντελής, Οι μονές της Βόρειας και της Ανατολικής Θράκης. Θεσσαλονίκη 1999, σ. 118-119. 

Βιβλιογραφία

• Kamperidis Lambros, The Greek Monasteries of Sozopolis. XIV-XVII Centuries. Thessaloniki 1993

• Златков Методи, «Стъклен медальон със сцената „Рождество Христово“ от Созопол», Известия на Бургаския музей Том 5, σ. 183-189. Бургас 2015

• Shterionov Shtelian, Orthodoxy in Sozopol. Past and Present, σ. 78-79. Sofia 2017

Σ.τ. Ε.

Την περίοδο 1467-1471, μια μεγάλη επιτύμβια πλάκα με λιοντάρια και μια τετράστιχη επιγραφή μεταφέρθηκε στη μονή Προδρόμου (του νησιού), η οποία χρησιμοποιήθηκε ως Αγία Τράπεζα στο καθολικό της μονής. Στα μέσα του 19ου αιώνα, τα ερείπια των Αγίων Αποστόλων χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του τοπικού ελληνικού γυμνασίου αρρένων.

Λίγο πριν ξεκινήσουν οι σύγχρονες ανασκαφές, ο καθηγητής Μπόζινταρ Ντιμιτρόφ ανακάλυψε την ομιλία του διευθυντή του ελληνικού σχολείου, το οποίο χτίστηκε πριν από το 1857, στην οποία αναφέρεται στη μονή ως ακόλουθα: «Και εδώ, όπου στην αρχαιότητα το μοναστήρι μας «Άγιοι Απόστολοι» έλαμπε από φως, το σχολείο μας θα λάμπει από φως», είπε κατά την ανακάλυψη. Αυτό τελικά έπεισε τους ειδικούς στην περιοχή και άρχισαν να σκάβουν.

Η μονή ανακαλύφθηκε στις αρχές του 2011 κατά την εκκαθάριση των εγκαταστάσεων του φρουρίου που ήταν ορατές στην επιφάνεια του εδάφους. Ακριβώς πάνω από τους βράχους, έχει εκκαθαριστεί ένας μεγάλος γωνιακός πύργος από το οχυρωματικό σύστημα μιας μεσαιωνικής Σωζόπολης, υπάρχουν επίσης υποψίες ότι μπορεί να αποτελεί μέρος του λεγόμενου φρουρίου «Castrum Domini». Παρατηρήσεις σχετικά με την κατασκευή του πύργου δείχνουν ότι ξαναχτίστηκε τουλάχιστον μία φορά.

Η πιο εκτεταμένη ανακάλυψη της αρχαιολογικής αποστολής με επικεφαλής την αναπληρώτρια καθηγήτρια Δρ. Κραστίνα Παναγιότοβα, από το Εθνικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας και Αρχαιολογίας της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών, είναι ο ανακαλυφθείς ναός της μονής - μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική μήκους 23 μ. και πλάτους 11,50 μ. Τα τείχη της έχουν διατηρηθεί σε ύψος έως και 1 μ. Χτίστηκε στα τέλη του 12ου αιώνα - αρχές του 13ου αιώνα και λειτούργησε τουλάχιστον μέχρι τον 15ο αιώνα. Η είσοδος στην εκκλησία γινόταν από τρεις εισόδους στη δυτική πρόσοψη και από μία στη βόρεια και τη νότια. Ο χώρος του κτιρίου είναι οργανωμένος σε εξωτερικό και εσωτερικό νάρθηκα, τρίκλιτο ναό με κιονοστοιχίες που χωρίζουν τα κλίτη και ιερό με τρεις αψίδες. Στο βόρειο κλίτος έχει ανακαλυφθεί μια λαξευμένη στο βράχο δεξαμενή νερού, η οποία είναι παλαιότερη από την εκκλησία. Στην κατασκευή της εκκλησίας χρησιμοποιήθηκαν δευτερεύουσες κατασκευαστικές λεπτομέρειες από παλαιότερα εκκλησιαστικά κτίρια. Σε ορισμένα σημεία, έχει διατηρηθεί η αρχική επένδυση δαπέδου από πολύχρωμες μαρμάρινες πλάκες. Οι παρατηρήσεις πεδίου δείχνουν ότι η βασιλική ξαναχτίστηκε τουλάχιστον μία φορά, κατά την οποία όλες οι είσοδοι κατασκευάστηκαν, εκτός από την κεντρική από τα δυτικά, το επίπεδο του δαπέδου ανυψώθηκε και κατασκευάστηκε νέο πλακόστρωτο από τούβλα.

Ανατολικά της κεντρικής αψίδας της βασιλικής, ερευνήθηκε ένα μικρό εκκλησιαστικό κτίριο - ένα μικρό παρεκκλήσι, το οποίο πιθανότατα είναι παλαιότερο από αυτό.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, χτίστηκε ένα παρεκκλήσι στον χώρο προ του ιερού, της από καιρό κατεστραμμένης βασιλικής, το οποίο λειτούργησε τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.
Μια νεκρόπολη ανακαλύφθηκε στα πλάγια κλίτη της εκκλησίας και γύρω από αυτήν, από την οποία έχουν μελετηθεί μέχρι στιγμής 105 τάφοι. Τα ευρήματα δείχνουν ότι η νεκρόπολη προέκυψε τον 13ο αιώνα και χρησιμοποιήθηκε κατά διαστήματα μέχρι τον 19ο αιώνα.

Τα χαμηλότερα πολιτιστικά στρώματα, ακριβώς πάνω στους βράχους, χρονολογούνται από την εποχή της αρχαίας Απολλωνίας. Τα ανακαλυφθέντα υλικά δείχνουν ότι στο ακρωτήριο Σκαμνί κατά τον 6ο-3ο αιώνα π.Χ. υπήρχε ένα ιερό της Δήμητρας και της Περσεφόνης.

(πηγή: Свети Места)

Καθολικό της μονής των Αγίων Αποστόλων. Γενική άποψη από δυτικά

Καθολικό της μονής των Αγίων Αποστόλων. Βάση κίονα

Καθολικό της μονής των Αγίων Αποστόλων. Παρεκκλήσιο ή Μαρτύριο,
κτισμένο πίσω από την αψίδα του ιερού βήματος.

Ακρωτήριο Σκαμνί. Ερείπια από πύργο της οχύρωσης

Λιθανάγλυφο (από τα ευρήματα των ανασκαφών στον χώρο
της μονής Αγίων Αποστόλων)

Ταφές στο νότιο κλίτος του καθολικού

Μετάλλιο από υαλόμαζα με την παράσταση της Γεννήσεως του Χριστού
(από τα ευρήματα των ανασκαφών στο μοναστηριακό συγκρότημα)