Περίληψη / Summary
Η ανάγκη καταγραφής, αποτύπωσης και μελέτης των βυζαντινών μνημείων των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας παραμένει επιτακτική και επείγουσα, δεδομένης της καταστροφής που προκαλεί σε αυτά ο χρόνος και οι λανθασμένες ανθρώπινες παρεμβάσεις. Χρήσιμη μπορεί να είναι ακόμη και η απλή παρουσίαση μνημείων που είναι μερικώς γνωστά ή εντελώς άγνωστα, υφιστάμενα ή χαμένα και γνωστά μόνο από παλιές μελέτες ή απεικονίσεις. Στόχος δεν είναι η πλήρης και συστηματική μελέτη τους, που άλλωστε σε πολλές περιπτώσεις θα απαιτούσε συστηματική έρευνα και καταγραφή, αλλά τουλάχιστον η συγκέντρωση μιας βιβλιογραφίας, μια σύνοψη των μέχρι σήμερα ερευνητικών δεδομένων και τελικά η προσθήκη ορισμένων πρωτότυπων σχολίων. Μια τέτοια παρουσίαση είναι βέβαια ακόμη πιο χρήσιμη αν συνοδεύεται από φωτογραφίες και αρχιτεκτονικά σχέδια, ακόμη και αν αυτά είναι περιορισμένης ακρίβειας.
Στις παραπάνω παραδοχές ανήκει και η ακόλουθη παρατήρηση που αφορά την «Καθολική Εκκλησία» της Βιζύης, ένα βυζαντινό μνημείο, που αν και, όχι άγνωστο στους μελετητές, δεν έχει γίνει ακόμη αντικείμενο της συστηματικής μελέτης που του αξίζει.
A. Ο εντυπωσιακός βυζαντινός ναός που η νεώτερη έρευνα έχει ταυτίσει με την «Καθολική Εκκλησία», δηλαδή τον Καθεδρικό Ναό, της Βιζύης στην Ανατολική Θράκη, βρίσκεται στη δυτική πλαγιά του λόφου που κατελάμβανε η οχυρωμένη βυζαντινή πόλη. Η αρχική του αφιέρωση δεν είναι γνωστή. Το όνομα Αγία Σοφία, με το οποίο αναφέρεται από τον 19ο αιώνα, δεν έχει ιστορική βάση. Αλλοιωμένη από διάφορες επισκευές, λειτούργησε ως μουσουλμανικό τέμενος με το όνομα Μπουγιούκ ή Σουλεϊμάν Πασά Τζαμί μέχρι τη δεκαετία του 1960. Μεταξύ των ετών 1983-1984 άρχισε η επισκευή της, η οποία όμως έμεινε ανολοκλήρωτη. Σήμερα παραμένει χωρίς χρήση.
B. Η εκκλησία έχει εντυπωσιακές διαστάσεις: περίπου 15 x 22 μ., χωρίς να συμπεριλαμβάνεται το ιερό βήμα. Τυπολογικά κατατάσσεται στις τρουλαίες βασιλικές του τύπου που αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως «μεικτός τύπος» ή «τύπος του Μυστρά». Στην κατώτερη στάθμη του ο ναός παρουσιάζει σε κάτοψη την τυπική διάταξη τρίκλιτης βασιλικής με αυτόνομο τριμερές ιερό, ενώ ψηλά εμφανίζεται ως σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Τα πλάγια κλίτη του ναού καλύπτονται με δύο σταυροθόλια στους ακραίους χώρους τους και δύο ημικυλινδρικούς θόλους που αλληλοτέμνονται με τα τόξα της τοξοστοιχίας στο μέσον. Η στέγαση του ναού γίνεται με ημικυλινδρικούς θόλους στους βραχίονες του σταυρού, στους χώρους του ιερού βήματος και στα γωνιακά διαμερίσματα.
Ο τριμερής νάρθηκας καλυπτόταν από έναν ημικυλινδρικό θόλο στο μέσον του και δύο σταυροθόλια εκατέρωθεν. Πάνω από τον νάρθηκα υπάρχει ένας δεύτερος όροφος (Κατηχούμενα) που συνδέεται με τα υπερώα του κυρίως ναού. Προφανώς η κάλυψή του γινόταν με ξύλινη στέγη, όπως δείχνουν οι χαρακτηριστικής μορφής κιλλίβαντες που έφεραν το ξύλινο δοκάρι επάνω στο οποίο στηρίζονταν τα άκρα των κεκλιμένων δοκών της στέγης, που διατηρούνται ακόμη στη δυτική όψη του ναού.
Στο εσωτερικό οι τοίχοι αρθρώνονται καθ᾽ ύψος από το μαρμάριον λοξότμημτο κοσμήτη που ορίζει τη γένεση της θολοδομίας. Μαρμάρινος λοξότμημτος κοσμήτης υπάρχει και στη στεφάνη του τρούλλου.
Η προσπέλαση στον νάρθηκα γινόταν από τρεις θύρες στον δυτικό τοίχο και ανά μία στον βόρειο και νότιο τοίχο, ενώ η πρόσβαση στον κυρίως ναό γινόταν από τρεις θύρες στον δυτικό τοίχο. Το εσωτερικό του ναού φωτίζεται άπλετα από τρία ψηλά και πλατιά τοξωτά μονόλοβα παράθυρα των τυμπανων της εγκάρσιας κεραίας, από τα παράθυρα των κογχών του ιερού βήματος και από τα δεκαέξι μονόλοβα παράθυρα του τρούλλου. Έμμεσος φωτισμός στον ναό εξασφαλιζόταν από το άνοιγμα του τρίβηλου παραθύρου των Κατηχουμένων. Ο όροφος του νάρθηκα φωτιζόταν από από το ευρύ, πιθανότατα τρίβηλο άνοιγμα που ανοιγόταν στο μέσον της δυτικής όψεως.
Η εξωτερική όψη του κτιρίου ήταν βαριά και αδιάρθρωτη. Οι στέγες του έχουν πολύ μικρές διακυμάνσεις στο ύψος. Οι προσόψεις του φαίνονται βαριές με χαμηλές αναλογίες. Στη βόρεια και στη νότια όψη τα μέτωπα των ημικυλινδρικών θόλων της εγκάρσιας κεραίας προέβαλαν, διαμορφώντοντας ελαφρά προεξέχοντα δοιμκά τόξα. Οι υπόλοιπες επιφάνειες αρθρώνονται με ελαφρά προεξέχουσες παραστάδες που προφανώς έφταναν μέχρι το επίπεδο του γείσου. Στην ανατολική όψη κυριαρχούν οι πολυπρόσωπες κόγχες του ιερού βήματος. Οι τοίχοι του είναι χτισμένοι με εναλλασσόμενες ζώνες από κονίαμα και τούβλα. Οι καμάρες και οι θόλοι είναι από τούβλα ή από χονδροειδώς λαξευμένους τοξόλιθους.
Γ. Όπως φάνηκε κατά τις ανασκαφικές εργασίες στην ανατολική πλευρά του, ο ναός είναι χτισμένος πάνω στα ερείπια μιας μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Με βάση τα τυπολογικά, μορφολογικά και κατασκευαστικά του στοιχεία αλλά και την παράλληλη μελέτη των πηγών, ο C. Mango χρονολογεί το μνημείο στα τέλη του 8ου ή τον 9ο αιώνα και υποστηρίζει ότι δεν είναι άλλο από τον καθεδρικό ναό της Βιζύης όπου θάφτηκε η αγία Μαρία η Νέα το 902 ή 903. Οι απόψεις αυτές όχι μόνο έχουν γίνει γενικά αποδεκτές, αλλά έχουν επιβεβαιωθεί και από σχετικά πρόσφατες μελέτες του P. Kuniholm, ο οποίος χρονολόγησε το μνημείο με τη μέθοδο της δενδροχρονολόγησης μετά το 833.
Δ. Η «Καθολική Εκκλησία» της Βιζύης είναι αναμφίβολα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία που βρέθηκαν στη Θράκη αλλά και στην περιοχή της Κωνσταντινούπολης. Διασώζεται πληθώρα στοιχείων ως προς την τυπολογία, τη μορφολογία και την κατασκευή που, αν το μνημείο μελετηθεί συστηματικά, θα βοηθήσουν αποτελεσματικά στη μελέτη της διαμόρφωσης της μεσοβυζαντινής αρχιτεκτονικής.
Stavros Mamloukos, The "Katholike Ekklesia" of Bizye
The necessity in recording, surveying and studying of the byzantine monuments of the Balkans and Asia Minor remains imperative as well as urgent, given the destruction that time and false human interventions cause upon them. Useful can even be the simple presentation of monuments that are partially known or completely unknown, standing or lost and known only from old studies or illustrations. The aim not being their complete and systematic study - which would besides in many cases require systematic survey and research - but at least the collection of a bibliography, a synopsis of the up to date research data and eventually the addition of certain original comments. Such a presentation is of course even more useful if it is accompanied with photographs and architectural drawings even if these are of limited accuracy.
To the premises above belongs the following remark that is about the "Katholike Ekklesia" of Bizye, a byzantine monument, that although, not unknown to the scholars, it has not been yet the subject of the systematic study it deserves.
A. The impressive byzantine church that modern scholarship has identified with the "Katholike Ekklesia", i.e. the Cathedral, of Vize in Eastern Thrace is located within the fortified byzantine town. Its initial devotion is not known. The name of Hagia Sophia, with which is referred to since the 19th century, has no historical basis. Altered by various reparations, it functioned as a mosque until the 1960's. Between the years 1983-1984 its reparation began that was though left incomplete. Today it is left with no use.
B. The church has impressive dimensions: about 15 x 22 m, not including the holy bema conches. It is typologically classified among domed basilicas. Its lower plan appears to have a typical arrangement of a three-aisled basilica with six pairs of columns and with a detached tripartite holy bema, while higher it appears as a composite cross-in-square church with a dome. Its sheltering is made with barrel vaults at the cross' arms, the holy bema's spaces and the corner compartments. The galleries' floors are formed upon the vaulting, which consists from two crossgroined vaults and two barrel-vaults, that cross with the arches of the arcade. The tripartite narthex was covered by a barrel vault at its middle and by a cross-groined vault on each side. Above the narthex there is a second floor (Katechoumena) that is connected with the galleries of the main church. Apparently its coverage was made by a timber roof. Still preserved are the characteristic consoles on the western facades of the main church, that carried the timber beam upon which the edges of the slanted roof beams of the Katechoumena sat.
In the interior the walls are articulated interiorly with the marble cornice that defines the springing of the vaults. There is also a cornice at the circular base - line of the dome. The passage to the narthex was made through three doors on the western wall and one on each the northern and southern walls, while access to the main church was made by three doors on the western wall. The church's interior is amply lit from three tall and wide arched openings in the drums of the transversal cross arms, from the windows of the holy bema's conches and from those of the dome. Indirect light in the church was ensured by the tribelon opening towards the Katechoumena, that were in turn lit from a wide (possibly a tribelon) opening at the center and by four composite arched openings.
The building's exterior was heavy and unarticulated. Its roofs have very small variations in height. Its facades appear heavy with short proportions. Only the facades of the transversal cross arms were articulated with blind arches. The rest of the surfaces are articulated with pilasters that apparently reached up to the level of the cornice. The eastern facade is dominated by the multifaceted conches of the holy bema. Its walls are built by alternating zones of mortar and brick. The arches and vaults are of brick or roughly carved arch-stones.
C. As it appeared during excavation works on its eastern side, the church is built on the ruins of a large Early Christian basilica. Based on its typological, morphologic and construction elements but also on the parallel study of sources, C. Mango dates the monument to be of the late 8th or the 9th century and claims that it is no other than the Cathedral of Biizye where Hagia Santa the Younger was buried in 902 or 903. These views not only have they been generally accepted, but have also been confirmed by relatively recent studies of P. Kuniholm, who dated the monument by the dendrochronology method to be after 833.
D. The "Katholike Ekklesia" of Bizye is undoubtedly one of the most significant monuments found in Thrace but also in the region of Constantinople. A plethora of elements as far as typology, morphology and construction are preserved that, if the monument is studied systematically, they will assist effectively in studying the formation of mid-Byzantine architecture.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου