Αγγελική Δελικάρη, Συμβολή σε ιστορικο-γεωγραφικά ζητήματα στα Βαλκάνια. «Παρόρια». Νέα στοιχεία για τον εντοπισμό της περιοχής του μοναστηριού του Γρηγορίου Σιναΐτη

Όσιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης
Τοιχογραφία • Μονή Σιμωνόπετρας
 Λουκάς ιερομ. Ξενοφωντινός, 2013

Ο Γρηγόριος Σιναΐτης θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ησυχασμού του 14ου αιώνα. Γεννήθηκε γύρω στο 1265 στο Κούκουλον, ένα μικρό χωριό κοντά στις Κλαζομενές της Μικράς Ασίας. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου (1282-1328) αιχμαλωτίστηκε και μετά την απελευθέρωσή του μετακόμισε στην Κύπρο, όπου αποφάσισε να ακολουθήσει μοναχική ζωή. Ο επόμενος σταθμός του ήταν το Σινά, όπου έλαβε τη μοναχική του κουρά στη μονή της Αγίας Αικατερίνης. Η πνευματική επιρροή που δέχτηκε εκεί στο Σινά ήταν η αιτία για το μετέπειτα προσωνύμιό του «Σιναΐτης». Σίγουρα ο Γρηγόριος επηρεάστηκε από τη διδασκαλία και το έργο του Ιωάννη της Κλίμακος, που είχε δημιουργήσει μια ζωντανή παράδοση στο Σινά. Μετά από ένα προσκύνημα στους Αγίους Τόπους, μετακόμισε στην Κρήτη. Ο Γρηγόριος είχε γνωρίσει στο Σινά το πρακτικό μέρος της ησυχίας, αλλά εδώ αναζητούσε έναν πνευματικό οδηγό για να κατανοήσει και την πνευματική βάση της ησυχίας, τη «θεωρία». Γι' αυτό η συνάντησή του με τον ερημίτη Αρσένιο στους Καλούς Λιμένες (στην Κρήτη) αποτέλεσε μια σημαντική καμπή στη ζωή του. Σε μια εκτενή συζήτηση, ο γέροντας του δίδαξε την επαγρύπνηση του νου, την αληθινή νηφαλιότητα και την καθαρή προσευχή (περί τε φυλακῆς νοός, περὶ νήψεως εἰλικρινοῦς καὶ καθαρᾶς προσευχῆς). Λίγο μετά, ο Γρηγόριος επισκέφθηκε το Άγιον Όρος με την ελπίδα να βρει μοναχούς που γνώριζαν την ευχή του Ιησού και είχαν εμπειρία στη «θεωρία». Συνάντησε πολλούς πατέρες που ασκούσαν με ζήλο το «πρακτικό μέρος», αλλά δεν γνώριζαν τίποτα για το «θεωρητικό μέρος» ή τη φώτιση (θεωρητικὸν μέρος). Τελικά εγκαταστάθηκε στη Σκήτη Μαγουλά, απέναντι από τη μονή Φιλοθέου, όπου βρήκε τρεις μοναχούς, τον Ησαΐα, τον Κορνήλιο και τον Μακάριο, «που ασχολούνταν όχι μόνο με το πρακτικό, αλλά και με το θεωρητικό μέρος» και γνώριζαν ήδη την εμπειρία του εσωτερικού φωτός. Μαζί με τους μαθητές του έχτισε κελιά και –λίγο πιο μακριά– ένα ησυχαστήριο για τον εαυτό του, ώστε εκεί, σε απόλυτη μόνωση, να προσεγγίσει τον Θεό. Προσευχόταν συνεχώς και, έχοντας κατά νου τα λόγια του Αρσενίου, επαναλάμβανε συνεχώς με θέρμη την ευχή «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱὲ τοῦ Θεοῦ ἐλέησόν με τὸν ἁμαρτωλόν». Έτσι, έφτασε στον «θείο φωτισμό».

Ο Γρηγόριος Σιναΐτης είναι περισσότερο διδάσκαλος της πνευματικής ζωής παρά συστηματικός θεολόγος ή απολογητής και δεν είχε την πρόθεση να θεμελιώσει θεωρητικά τον ησυχασμό. Το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στην προσπάθεια να μεταδώσει στους μαθητές του την ησυχαστική διδασκαλία και μέθοδο της προσευχής, ώστε να κατανοήσουν, εκτός από την «πράξη», και τη «θεωρία». Αυτό το πέτυχε, επειδή είχε το χάρισμα να προσελκύει μεγάλο αριθμό μαθητών. Τα κείμενά του, τα οποία είναι σαφώς συντομότερα σε σύγκριση από αυτά του Γρηγορίου Παλαμά και πιο απλά και άμεσα, απολάμβαναν μεγάλη δημοτικότητα, ιδίως μεταξύ των Σλάβων – αυτό αποδεικνύεται ιδιαίτερα από τον μεγαλύτερο αριθμό και την ευρύτερη διάδοση των σλαβικών χειρογράφων που παραδίδουν το έργο του Σιναΐτη, σε σύγκριση με τα έργα του Παλαμά. Είναι πολύ πιθανό ότι η φήμη του Σιναΐτη είχε ήδη εξαπλωθεί στη Βουλγαρία πριν από την εγκατάστασή του στα «Παρόρια». Οι Σλάβοι μοναχοί στο Άγιον Όρος γνώριζαν τη διδασκαλία του και συνέρρεαν για να τον ακούσουν. Έτσι, η δραστηριότητα και το έργο του είχαν άμεση και αποφασιστική επίδραση στον μοναχισμό των σλαβικών χωρών. 

Φυσικά, η αφήγηση του βιογράφου του, του μετέπειτα πατριάρχη Καλλίστου Α΄, ότι ο Γρηγόριος Σιναΐτης εισήγαγε τον μυστικό ησυχασμό στον Άγιον Όρος, είναι σαφώς υπερβολική. Παρ' όλα αυτά, ορισμένοι ερευνητές αποδέχονται τη δήλωση του Καλλίστου, ότι δηλαδή το θεωρητικό μέρος του ησυχασμού ήταν σχεδόν άγνωστο τον 14ο αιώνα. Ο Bois, για παράδειγμα, σημειώνει ότι, αν και ο ησυχασμός υπήρχε ήδη πριν από την άφιξη του Γρηγορίου στον Άγιον Όρος, η συμβολή του ήταν εξαιρετικά σημαντική, επειδή συνδέθηκε με την εισαγωγή νέων στοιχείων στην ησυχαστική θεωρία. Κεντρικό ρόλο στη διδασκαλία του για την προσευχή παίζει πράγματι η «νοερή», «πνευματική», «καθαρή», «αληθινή» προσευχή ή «προσευχή της καρδιάς». Η διδασκαλία του προτρέπει τους ησυχαστές να εγκαταλείψουν την «προφορική προσευχή» και να υιοθετήσουν την «προσευχή της καρδιάς». Ταυτόχρονα, ο Γρηγόριος εισήγαγε αλλαγές στην ησυχαστική ψυχοσωματική μέθοδο προσευχής, ιδίως όσον αφορά τις οδηγίες για την τεχνική αναπνοής και τη στάση του σώματος.

 

Τα στοιχεία που απορρέουν από τον Βίο του οσίου Γρηγορίου

Ο Βίος του Γρηγορίου του Σιναΐτη αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό κείμενο. Αφενός, το αγιογραφικό κείμενο είναι υψηλού επιπέδου, αφετέρου αποτελεί κεντρική πηγή για γεγονότα, πρόσωπα και τοπωνύμια που έχουν μεγάλη σημασία για την ιστορία της υστεροβυζαντινής εποχής της περιοχής των Βαλκανίων γενικά και του βουλγαρικού κράτους ειδικότερα. 

Είναι γνωστό ότι ο άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης έμεινε για λίγο στην Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1328. Από εκεί ταξίδεψε με πλοίο στη Σωζόπολη. Στη συνέχεια, ο Γρηγόριος προχώρησε με τα πόδια προς το εσωτερικό της χώρας, όπου αποφάσισε να χτίσει το ερημητήριό του σε μια έρημη περιοχή που ονομαζόταν «Παρόρια», κοντά στο «Μεσομίλιο». Η προσπάθεια αυτή απέτυχε. Ωστόσο, μετά από μερικά χρόνια, ο Γρηγόριος επέστρεψε στην ίδια περιοχή και ίδρυσε διαδοχικά τέσσερες μοναστικές λαύρες. 

Η συζήτηση για τον εντοπισμό αυτών των μοναστηριών διαρκεί πλέον πάνω από εκατό χρόνια, χωρίς να έχει καταλήξει σε τελικό αποτέλεσμα μέχρι σήμερα. Κανένα από τα τοπωνύμια (δηλαδή «Παρόρια», «Κατακεκρυωμένον» ή «Κατακεκρυωμένη», «Μεσομίλιο» και «Παίζουβα») που αναφέρονται στις πηγές δεν έχει ταυτοποιηθεί με απόλυτη βεβαιότητα. 

Προτεινόμενες τοποθεσίες ως πιθανή οριοθέτηση των Παρορίων

Οι περιοχές που έχουν προταθεί μέχρι τώρα είναι οι εξής: το όρος Sakar, η περιοχή των χωριών Goljam και Malǎk Manastir και τα περίχωρα του Manastirski visočini, η ορεινή περιοχή Bakadžicite, η περιοχή του Voden, τα βουνά Strandža, η περιοχή του Σκοπέλου, του Σκοπού, και Goljama και Malka Maguada, η ορεινή περιοχή Bosna στην περιοχή Strandža, τα χωριά Zabernovo και Malko Tǎrnovo (επίσης στη Strandža), τα βουνά Stara Planina και τέλος το βουνό Hisar. Οι ανασκαφές σε όλες αυτές τις περιοχές έφεραν στο φως ίχνη μοναστηριακών ή εκκλησιαστικών εγκαταστάσεων, ωστόσο σε κάθε περίπτωση υπάρχουν στοιχεία που δεν επιτρέπουν την σαφή ταυτοποίηση με την αμφισβητούμενη περιοχή. 

Οι αποστολές του 1984 και 1985

Τα έτη 1984 και 1985, μια ομάδα από το Πανεπιστήμιο του Veliko Tǎrnovo συμμετείχε στις αποστολές «Parorija 84» και «Parorija 85» και προσπάθησε να ανακαλύψει, με βάση αρχαιολογικά στοιχεία, τη μονή του Γρηγορίου του Σιναΐτη στην περιοχή των βουνών Strandža. Η αναζήτηση ξεκίνησε στην περιοχή του χωριού Zabernovo (νομός Malko Tǎrnovo) και επεκτάθηκε προς το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής (Πέτκας) (Balaklija), κάτι που δεν ήταν τυχαίο, καθώς βασίστηκε στις πληροφορίες που είχε συγκεντρώσει ο Gorov στο άρθρο του. Ο επόμενος σταθμός της αναζήτησης ήταν η μονή της Αγίας Παρασκευής κοντά στο χωριό Goljamo Bukovo (νομός Malko Tǎrnovo). 

Η τρίτη περιοχή που ερευνήθηκε στο πλαίσιο αυτών των ερευνών ήταν η τοποθεσία Razkopki και η ευρύτερη περιοχή, κοντά στα χωριά Voden (νομός Jambol) και Ustrem (κοντά στην περιοχή Sakar). Δυστυχώς, οι αποστολές «Parorija 84» και «Parorija 85» δεν ήταν πολύ επιτυχείς. 

Οι μόνες πληροφορίες που έχει στη διάθεσή του ο ερευνητής που προσπαθεί να εντοπίσει την περιοχή δραστηριότητας του οσίου Γρηγορίου είναι πληροφορίες από γραπτές πηγές (π.χ. ο Βίος του Γρηγορίου Σιναΐτη, ο Βίος του Ρωμύλου του Βιδινίου, ο Βίος του Θεοδόσιου του Τάρνοβο, το Εγκώμιο του μητροπολίτη Γρηγορίου Τσάμπλακ για τον πατριάρχη Ευθύμιο του Τάρνοβο, το Εγκώμιο για τον Γρηγόριο Παλαμά κ.λπ.

Ερμηνεία του τοπωνυμίου «Παρόρια»

Πολλοί επιστήμονες ερμηνεύουν τη λέξη «Παρορία» ως ορεινή περιοχή. Αυτή η θεωρία δεν τεκμηριώνεται σαφώς σε κανένα σημείο των πηγών. Τα «Παρόρια» φαίνεται να είναι μάλλον μια εκτεταμένη γεωγραφική περιοχή· συχνά αναφέρεται η ακατοίκητη «έρημος των Παρορίων». Μέσα σε αυτήν βρίσκονται οι προαναφερθείσες τοποθεσίες, όπως το βουνό «Κατακεκρυωμένον», το «Μεσομίλιον», το σπήλαιο των «Μεσομιλίων» και η «Παίζουβα». Με αυτή την έννοια πρέπει να κατανοηθούν και οι Βίοι του Θεοδόσιου του Τάρνοβο και του Μάξιμου του Καυσοκαλύβη. Ο Γρηγόριος πήγε σε μια «περιοχή» κοντά στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, που ονομαζόταν «Παρόρια». 

Οι πληροφορίες για τις γεωγραφικές συνθήκες της περιοχής, τις οποίες αντλούμε από τα προαναφερθέντα αποσπάσματα, μας βοηθούν να σχηματίσουμε μια πιο ακριβή εικόνα της περιοχής. Πρώτον, πρόκειται για μια μεγάλη ακατοίκητη –ή καλύτερα αραιοκατοικημένη– περιοχή, όπου υπάρχουν δασώδεις βουνά, ένας ποταμός στον οποίο σχηματίζονται «βηροί» (λιμνούλες), μια λίμνη και ένα σπήλαιο. Επιπλέον, εδώ θα έπρεπε να βρίσκονται τουλάχιστον πέντε μοναστήρια – ένα του Αμιράλη και τέσσερα του Γρηγορίου Σιναΐτη. Η περιοχή ήταν προφανώς ιδανική για την ασκητική ζωή λόγω της απομόνωσής της. Ωστόσο, τα «Παρόρια» οφείλουν τη φήμη τους στο έργο του Γρηγορίου Σιναΐτη και όλων των μοναχών που συγκεντρώθηκαν εκεί από όλη την περιοχή των Βαλκανίων για να μαθητεύσουν κοντά του. 

Η ακριβής γνώση των συνόρων πριν και κατά τη διάρκεια της βασιλείας του τσάρου Ιβάν Αλεξάνδρου (βασιλεία 1331-1371) θα μπορούσε ίσως να μας βοηθήσει να λύσουμε το ερώτημά μας. Πιθανότατα τα τοπωνύμια δημιουργήθηκαν σε μια προηγούμενη εποχή και υπήρχαν ήδη την εποχή του Ιβάν Αλεξάνδρου, κάτι που θεωρώ βέβαιο. 

Η ετυμολογική έρευνα των τοπωνυμίων που εμφανίζονται στις πηγές συμβάλλει περισσότερο στην αντιπαράθεση ορισμένων από τις παραπάνω απόψεις παρά στην εξεύρεση μιας ικανοποιητικής λύσης. Το όνομα «Παρόρια» ως γεωγραφική τοποθεσία συναντάται συχνά στην ελληνική περιοχή, με εξαίρεση μικρές παραλλαγές στην ορθογραφία. 

Η ανάγνωση Κατακεκρυμμένου του Cod. Bucur. gr. 1388 δίνει τη δυνατότητα μιας άλλης λύσης, η οποία κατά τη γνώμη μου φαίνεται πιο πειστική. Η μετοχή παρακειμένου κατακεκρυμμένος χρησιμοποιείται επίσης ως επίθετο με την έννοια «κρυφά», «κρυμμένο». Σύμφωνα με τους μοναστικούς κανόνες, οι ησυχαστές επέλεγαν πάντα απομονωμένες περιοχές, μακριά από το κοσμικό περιβάλλον, για να ζήσουν μια ερημική και ασκητική ζωή. Αυτό σημαίνει ότι αυτή η μετοχή πιθανότατα περιγράφει την έρημη περιοχή όπου ο Γρηγόριος ίδρυσε τη μονή του. 

Επιχειρήματα υπέρ και κατά για δεδομένες τοποθεσίες

Η έρευνα των διαδρομών που ακολούθησε ο Γρηγόριος στα δύο ταξίδια του προς και από τα «Παρόρια» μας βοηθά να αποκλείσουμε τουλάχιστον μερικές από τις παραπάνω υποθέσεις ως ανακριβείς. 

Η πρόταση να θεωρηθούν η Goljama- και Malka-Maguada ως πιθανές περιοχές δραστηριότητας του Γρηγορίου, κάτι που ταιριάζει με τη μικρότερη απόσταση από τον Σκόπελο, αντιμετωπίζει την αντίρρηση ότι, αν ο Γρηγόριος είχε ταξιδέψει προς αυτή την κατεύθυνση, θα έπρεπε να είχε αποβιβαστεί σε ένα λιμάνι νότια της Σωζόπολης, πιθανώς στη Μήδεια/Μιδύη ή στη Στανιέρα/Ιγνεάδα (Στανιέρα) ή ακόμα και στην Αγαθόπολη και όχι τόσο βόρεια. 

Τα Goljam και Malǎk-Manastir απέχουν πολλά χιλιόμετρα από τη Σωζόπολη, ενώ βρίσκονται σχετικά κοντά στην Αδριανούπολη. Το ίδιο ισχύει και για το βουνό Sakar. Αν ο προορισμός του Γρηγορίου και των μαθητών του κατά την επιστροφή τους ήταν το Άγιοn Όρος, τότε θα έπρεπε να είχαν επιλέξει τη συντομότερη διαδρομή, δηλαδή να περάσουν από την Αδριανούπολη. 

Το σύνορο Βουλγαρίας και Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και η περιοχή Ερκεσίας

Οι αδελφοί Škorpil τόνισαν ιδιαίτερα στις εργασίες τους το ρόλο της «τάφρου» της Ερκεσίας, ενός τεχνητού οχυρωματικού έργου, ως σύνορο μεταξύ Βουλγαρίας και Βυζαντίου από τον 8ο έως τον 10ο αιώνα. Σύμφωνα με αυτούς, η περιοχή που διασχίζει τα βυζαντινο-βουλγαρικά σύνορα ονομάζεται «Παρόρια». Συνδέουν την Ερκεσία με το τοπωνύμιο «Μεσομίλιον», το οποίο, κατά τη γνώμη τους, αντιστοιχεί στους «Μηλεώνες» της Θράκης. Σύμφωνα με την αρχική τους έρευνα, τα «Παρόρια» βρισκόταν στους λόφους «Manastirski vǎrchove». Είκοσι χρόνια αργότερα, ο Κ. Σκόρπιλ απομακρύνεται από αυτή τη θέση και μετατοπίζει τα «Παρόρια» ακόμη πιο βορειοανατολικά, παραμένοντας όμως στην περιοχή της «Ερκεσίας». Υποθέτει ότι οι «Μηλεώνες» και στη συνέχεια και τα «Παρόρια» αντιστοιχούσαν στην «Bakadžicite visočini» και μαζί με την «Ερκεσία» αποτελούσαν πιθανότατα το φυσικό σύνορο μεταξύ Βουλγαρίας και Βυζαντίου. Επιπλέον, σε αυτή την περιοχή σώζονται ερείπια παλαιών μοναστηριών, όπως η μονή της Θεοτόκου κοντά στο χωριό Vojnik και η μονή του Σωτήρος στο χωριό Čergan.

Αυτό το τείχος και η τάφρος –μήκους άνω των 130 χιλιομέτρων– ξεκινούν από τον ποταμό Έβρο (βουλγαρικά: Marica) κοντά στην πόλη Κωνσταντία και εκτείνονται βορειοανατολικά μέχρι τη λίμνη του Μπουργκάς. Η δημιουργία του βουλγαρικού συνοριακού τείχους χρονολογείται γύρω στον 8ο ή 9ο αιώνα. Πιθανώς υπάρχει σχέση μεταξύ της «Ερκεσίας» και της συνθήκης μεταξύ Βουλγάρων και Βυζαντινών του έτους 814 ή 815/816. Το ερώτημα είναι αν οι περιοχές κοντά στην «Ερκεσία» μπορούν να χαρακτηριστούν ως παρόριες («κοντά στα σύνορα») τον 14ο αιώνα. Μια θετική απάντηση θα έδινε νέα ώθηση στην έρευνα, καθώς αυτή θα επικεντρωνόταν σε μια άλλη περιοχή, συγκεκριμένα την περιοχή μεταξύ Bakadžicite visočini ή Δεβελτός και Σωζόπολη.

Επίλογος

Η μοναστική κοινότητα των «Παρορίων» χρησίμευσε ως πνευματική γέφυρα μεταξύ του ελληνικού και του σλαβικού κόσμου και ως σχολή θρησκευτικού μυστικισμού για τους ορθόδοξους Σλάβους των Βαλκανίων. Έγινε η κοιτίδα των ησυχαστικών ιδεών και σε σύντομο χρονικό διάστημα μετατράπηκε σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της βυζαντινής και βουλγαρικής ησυχαστικής γραμματείας, η φήμη του οποίου εξαπλώθηκε στην ορθόδοξη Ανατολή. Στα «Παρόρια» συνέρρεαν μοναχοί από την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, τη Σερβία, την Ουγγαρία και τη Μολδαβία-Βλαχία. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται σημαντικές ησυχαστικές προσωπικότητες, όπως ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κάλλιστος Α´, ο Θεοδόσιος του Τυρνόβου, ο Ρωμύλος του Βιδινίου, ο Δαβίδ Δισύπατος, ο Ιλαρίων (συνασκητής του Ρωμύλου), ο Γρηγόριος Καλλιγράφος (βιογράφος του Ρωμύλου) κ.ά. Σύμφωνα με τις πηγές, η επίδραση του Γρηγορίου Σιναΐτη και των μονών που ίδρυσε ήταν καθοριστική για τη διάδοση του ησυχασμού. Ο τσάρος Ιβάν Αλέξανδρος αναγνώρισε το έργο του Γρηγορίου και των μαθητών του, έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για αυτές τις μονές, τις προίκισε με σημαντικά οικονομικά μέσα, καθώς και με χωράφια και ιχθυοτροφεία, και εγγυήθηκε την προστασία τους από επιθέσεις. 

Ωστόσο, η μονή των «Παρορίων» δεν είχε μεγάλη διάρκεια. Η διάρκεια του βίου της εκτείνεται μεταξύ 1330 (terminus post quem) και 1360 (terminus ante quem). Μετά το θάνατο του Γρηγορίου Σιναΐτη άρχισε η παρακμή της μονής ως φιλολογικού και ησυχαστικού κέντρου. Οι προσπάθειες να δοθεί νέα πνοή στη μονή δεν είχαν, δυστυχώς, ιδιαίτερη επιτυχία. 

Μετάφραση στα ελληνικά του άρθρου της Delikari Angeliki, Ein Beitrag zu historisch-geographischen Fragen auf dem Balkan: “Paroria”. Neue Angaben zur Lokalisierung des Klostergebietes von Gregorios Sinaites όπου συμπεριλαμβάνονται και οι βιβλιογραφικές παραπομπές.