17.7 Μονή Αποστόλου Θωμά, Νησί Αγίου Θωμά – Σωζόπολη / Monastery of St. Thomas, Island of St. Thomas – Sozopol

Το νησί «Άγιος Θωμάς»

Γενικά περί του νησιού «Άγιος Θωμάς»

Το νησί του Αγίου Θωμά ή Φιδονήσι (δεν πρέπει να συγχέεται με το ομώνυμο, κοντά στην Οδησσό) είναι ένα από τα πέντε νησιά στις βουλγαρικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Το νησί βρίσκεται βόρεια των εκβολών του ποταμού Ροποτάμου, απέναντι από την παραλία Αρκούτινο, περίπου 50 μέτρα από την ακτή σε μια μικρή χερσόνησο, με έκταση 12 στρεμμάτων και υψώνεται πάνω από τη θάλασσα σε ύψος περίπου 13 μ. Το ανεπίσημο όνομα "Νησί των Φιδιών" δόθηκε αργότερα και οφείλεται στα πολλά γκρίζα νερόφιδα που το κατοικούν και τρέφονται με ψάρια στα νερά γύρω του. Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές έρευνες εντοπίστηκαν ίχνη αρχαίου οικισμού καθώς και οχυρωματικών εγκαταστάσεων.

Μοναστηριακό συγκρότημα

Οι πληροφορίες για το μικρό χριστιανικό συγκρότημα που υπήρχε εδώ κατά τον Μεσαίωνα είναι πολύ λίγες. Οι πρώτες πληροφορίες που έγινανγνωστές προέρχονται από την Dunka Gerganova, η οποία το 1955, σε μια ομάδα με τον καθηγητή Nikola Mavrodinov, στάλθηκε στο νησί για να φωτογραφίσει τα αρχιτεκτονικά ερείπια. Το 1961, όταν η Gerganova επισκέφθηκε ξανά το νησί, υπήρχαν πολύ λιγότερα ίχνη των κτηρίων καθώς οι πέτρες χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή ενός σπιτιού από ψαράδες που είχαν κτίσει ένα ταλιάνι στα κοντινά νερά.

Αρχαιολογικά ευρήματα

Η μεσαιωνική μονή ή σκήτη βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο του νησιού και καταλαμβάνει έκταση 300 τ.μ. Το κύριο δομικό της στοιχείο είναι μια μικρή εκκλησία (παρεκκλήσι) που σώζεται στο βορειοανατολικό άκρο του συγκροτήματος. Οι εξωτερικές διαστάσεις είναι: πλάτος 4,65 μ. και μήκος 9,35 μ. Η αψίδα έχει πλάτος 1,80 μ. και μήκος μόλις 1,10 μ. Το πάχος των βόρειων και δυτικών τοίχων είναι 0,80 μ., ενώ του νότιου κυμαίνεται από 0,50 μ. έως 1 μ., ανάλογα με τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά και τις κόγχες. Οι τοίχοι είναι χτισμένοι με επεξεργασμένες πέτρες συνδεδεμένες με κονίαμα. 

Το μέγιστο διατηρημένο ύψος των τοίχων του κυρίως ναού είναι μεταξύ 0,50 και 0,66 μ. Πρόκειται για εκκλησία με έναν κλίτος, μία αψίδα και δίρριχτη στέγη. Η είσοδος της εκκλησίας βρίσκεται σχεδόν στο μέσο του δυτικού τοίχου, έχει πλάτος 1 μ. και είναι πλαισιωμένη με ασβεστολιθικά τεμάχια. 

Στο δάπεδο βρέθηκαν αρκετά κεραμίδια μήκους 38 εκ., τα οποία είναι πλήρως διατηρημένα. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι μεταξύ των ευρημάτων βυζαντινής λευκής κεραμικής υπάρχουν θραύσματα πέντε θυμιατηρίων, όλα με πανομοιότυπα διακοσμητικά στοιχεία και πιθανώς παρόμοια σχήματα. 

Η υψηλή συγκέντρωση γυάλινων αντικειμένων στην περιοχή πριν από την αψίδα, καθώς και η σχετικά καλή διατήρησή τους, επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι στο τελευταίο στάδιο λειτουργίας της εκκλησίας υπήρχε εκεί ένας πολυέλαιος, ο οποίος έπεσε στο πάτωμα μαζί με την οροφή. Η χρονολόγηση των συγκεκριμένων γυάλινων αντικειμένων που περιγράφονται παραπάνω συμπίπτει με την περίοδο κοπής τριών ασημένιων άσπρων του σουλτάνου Μουράτ Γ΄ (1574 – 1595) που ανακαλύφθηκαν στην αψίδα. Σε αυτό το στάδιο των μελετών, τα νομίσματα χρησιμεύουν ως terminus post quem στη χρονολογία της λειτουργίας του ναού και, κατά συνέπεια, ολόκληρου του συγκροτήματος. 

Δεν βρέθηκαν ίχνη τοιχογραφιών. Οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων του παρεκκλησιού δεν είναι πλήρως επιχρισμένες. 

Η εκκλησία περιβάλλεται ανατολικά και βόρεια από έναν τοίχο πάχους έως 0,90 μ., χτισμένο από σπασμένες πέτρες συνδεδεμένες με λάσπη. Στα ανατολικά, η αυλή έχει πλάτος 5,5 μ. Στα βόρεια έχει πλάτος μόλις 2,25 μ. Αμέσως βόρεια της αψίδας καταγράφηκε ένας τοίχος από λάσπη που σχηματίζει ένα μικρό ορθογώνιο δωμάτιο με εσωτερικές διαστάσεις 2,15 μ./1,55 μ. Προφανώς καλύπτονταν από στέγη. Τα υλικά που βρέθηκαν κάτω από τα ερειπωμένα κεραμίδια της στέγης χρονολογούνται στον 14ο αιώνα. Αυτός ο χώρος φαίνεται να είναι ένα από τα τρία «κτίρια» που σχεδίασε η D. Gerganova στη δεκαετία του 1960. 

Οι ανασκαφές στην εξωτερική όψη του τοίχου της αψίδας αποκάλυψαν πολύ θραυσμένα οστά ανθρώπινων κάτω άκρων που ήταν τοποθετημένα πάνω στο βραχώδες έδαφος. Πρόκειται πιθανώς για τη λεγόμενη δευτερεύουσα ταφή ανθρώπινων λειψάνων. 

Οι υποτιθέμενες κατοικίες και αγροτικές εγκαταστάσεις που είναι χαρακτηριστικές των μοναστηριακών συγκροτημάτων βρίσκονται σε επίπεδες βεράντες στα νότια και δυτικά της εκκλησίας. Οι εξωτερικοί τοίχοι τους περιβάλλουν επιπλέον το μοναστήρι. Η θέση τους είναι σύμφωνη με την υπήνεμη πλευρά του νησιού, ενώ εκείνες που βρίσκονται στα νότια είναι ανοιχτές προς τον ναό. 

Ενώ στο νησί του Αγίου Ιωάννη βρέθηκαν έντεκα κατοικίες μέχρι το 2000 σχηματίζουν εννέα μοναστικά κελιά, στο νησί του Αγίου Θωμά δεν μπορούν να χωρέσουν περισσότερα από τέσσερα δωμάτια κατά μήκος της νότιας πλευράς. 

Πηγές:

• Герганова Дунка, «Останки от манастир на остров "Свети Тома"», Известия на Бургаския Музей 4, с. 212-214. Бургас 2002

• Hristov Ivan, Peninsula / Island of St. Thomas. History and archaeology of the Black Sea islands. Veliko Tarnovo 2021 (για τη μονή βλ. ειδικότερα σ. 252-280)

Οι φωτογραφίες και το ένα σχέδιο προέρχονται από τη μελέτη του Ivan Hristov, ενώ το άλλο σχέδιο από το άρθρο της Дунка Герганова,

Το καθολικό της μονής (πανοραμική άποψη)

Το καθολικό της μονής (κάτοψη). Σχέδιο I. Hristov

Το καθολικό και «κελλιά» της μονής (κάτοψη). Σχέδιο D. Gerganova