Papathanassiou Evangelos, Τhe Armenian Presence in and around the Rhodope Mountain in 11th century. Rethinking over some new archaeological Finds

Papathanassiou Evangelos, 

«Τhe Armenian Presence in and around the Rhodope Mountain in 11 th century. Rethinking over some new archaeological Finds», Περί Θράκης 7. 

Ξάνθη 2017

Σημείωση

Το άρθρο εμφανίζεται σε δύο μορφές:

α) στην ηλεκτρονική (σύμφωνα με ανάρτηση του συγγραφέα) δηλώνεται στην Επιστημονική περιοδική έκδοση: Περί Θράκης 7 (2010-2015), σ. 59-97, 

ενώ

β) στην έντυπη δηλώνεται στην Επιστημονική περιοδική έκδοση: Περί Θράκης 7 (2010-2017), σ. 65-102

Περίληψη / Summary

Η αρμενική παρουσία επί και περί την οροσειρά της Ροδοπης κατά τον 11ο αιώνα: νέες αρχαιολογικές ανακαλυψεις και μιά επανερμηνεία 

Η παρουσία αρμενικών πληθυσμών στην Θράκη, οφειλόμενη στις αναγκαστικές μετακινήσεις, μαρτυρείται ήδη από την εποχή της δυναστείας των Ισαύρων. Στους επόμενους αιώνες σημειώθηκαν αλλεπάλληλες αρμενικές μεταναστεύσεις, του ιδίου τύπου, και προς την ίδια περιοχή μέχρι που, τελικά, τον 11ο αἰώνα, ένας όγκος πληροφοριών αναδύεται σχετικά με μιαν αξιόλογη παρουσία Αρμενίων – Αρμενίων χαλκηδονιτών, ή Αρμενορρωμαίων (Ηayhorum), κυρίως– στην Θράκη και ιδιαίτερα στην Ροδόπη, όταν την ίδια στιγμή η Αυτοκρατορία προσαρτούσε την μία μετά την άλλη τις αρμενικές ηγεμονίες στο Ανατολικό Σύνορο, και ένα «Αρμενικό Πρόγραμμα», με στόχο την ένωση των δύο εκκλησιών, βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη. Παρ’ όλο που το  φαινόμενο αυτό, της έντονης, δηλαδή, αρμενικής παρουσίας επί και περί την Ροδόπη– σε εποχές, μάλιστα, που ο βουλγαρικός κίνδυνος είχε εκλείψει – δεν μπορεί απλώς να εξηγηθεί από το γεγονός και μόνον της σχετικής γειτνίασης της περιοχής με την Βασιλεύουσα (όπου ένας μετανάστης θα έσπευδε κανονικά και τότε να αναζητήσει την τύχη του), και τα πράγματα φαίνεται να λειτουργούν περισσότερο μεθοδευμένα και στοχευμένα, οι μελετητές, ωστόσο, δεν έχουν στραφεί ακόμη με την δέουσα προσοχή στο ζήτημα αυτό και τα απαραίτητα ερωτήματα δεν έχουν τεθεί. 

Πολλές ψηφίδες διασκορπισμένες σε πηγές, έγγραφα, σφραγίδες, τα αρχαιολογικά δεδομένα, ακόμη και τοπωνύμια, συνθέτουν μια νέα εικόνα για το θέμα αυτό. 

Ας αναφερθούν εδώ, σε αυτην την περίληψη, δύο μόνον παραδείγματα από την ελλαδική, σήμερα, πλευρά του βουνού: 

α. Η παρουσία ενός χαράγματος (sgraito): + Κ (ύρι) ε βοήθη Πέτρον / τον Ἀσπρακανήας (Vaaspurakan), χρονολογούμενου στα μέσα του 11ου αι., σε μια σκοτεινή κόγχη του σπηλαιοασκηταριού του καλουμένου, σήμερα, «τοῦ Ἁγίου Μάρκου», στα βουνά Δ-ΒΔ της πόλεως (τότε κάστρου) Δράμας –ενός σπηλαίου, αρχικώς αφιερωμένου στην Θεοτόκο, την Σπηλαιώτισσα, που αποδείχθηκε ως η πρώτη κατοικία στην Ευρώπη του αγίου Γερμανού, του ιδρυτού αργότερα της μονής της Κοσινίτζης (7η δεκαετία του 9ου αι.)– προκαλει παραγωγικές σκέψεις. Το χάραγμα αυτό δεν θα μπορούσε να αφορά σε κανέναν άλλον, παρά μόνον στην αινιγματική μορφή του αρμενίου Καθολικού Πέτρου Α΄ Getadardz, που «επατριάρχευσε» κατά το διάστημα: 1019-1058, και τον οποίον ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ΄ Μονομάχος προσεκάλεσε, πιθανότατα κατά το 1049/50, στην Κωνσταντινούπολη, όπου και διέμεινε, εν «εὐγενῆ ὁμηρία», για τρία, ήτέσσερα, χρόνια. Ποιός είναι άραγε ο σύνδεσμος του Πέτρου με την νοτιοδυτική Ροδόπη; 

β. Το τμήμα της Ροδόπης, που ακμάζει ως μοναστικό κέντρο τον 11ο και 12ο αι., ονομάζεται Παπίκιον, λέξη προφανώς αρμενικής καταγωγής (pap + ik). Ένα, τοὐλάχιστον, από τα πολλά μικρά μοναστήρια στους πρόποδές του ήταν της ιδιοκτησίας του μεγάλου δομεστίκου Γρηγορίου Πακουριανού, ή είχε ιδρυθεί από αυτόν, τον ιδρυτή επίσης, αργότερα (1083), της περίφημης μονής της Πετριτζονιτίσσης. Κάπου εκεί, στην περιοχή της Μοσυνοπόλεως, ένας άλλος «ἴβηρ», ο «εὐλαβέστατος μοναχός» Κοσμάς ο Τζιντζηλούκης, «ἄνθρωπος» του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ´ Μονομάχου, ιδρύει την μονή της Θεοτόκου, της Τζιντζηλουκιωτίσσης. Κάποια στιγμή, προς τα τέλη του 11ου αι., σε μιαν άλλη μονή του Παπικίου, η μοναχή και πρώην σύζυγος δύο αυτοκρατόρων Μάρθα/Μαρία, η Bοτανειάτηνα, κόρη του βασιλιά της Γεωργίας Παγκρατίου (Bagrat) Δ΄, πέθανε και ετάφη. Το δαχτυλίδι της, με το όνομά της στην σφενδόνη, ανεσύρθη από το μνήμα της. 

The paper examines the historical presence and contributions of Armenian communities in and around the Rhodope Mountains during the 11th century, emphasizing new archaeological finds. It highlights migration patterns following the Arab occupation of Armenia, focusing on the transplantation of significant Armenian populations into the Byzantine Empire and their integration into the multicultural fabric of Thrace. The author critiques existing scholarship and presents evidence to support the sustained presence of Armenians and their influence on the local societal structure.